استان خراسان جنوبي يكي از استان‌هاي ايراناست. اين استان در شرق ايران واقع شده و مركز آن، شهر بيرجنداست. استان خراسان جنوبي، با مصوبه مجلس شوراي اسلامي و پس از تقسيم استان خراسان به سه استان، در سال ۱۳۸۲ ايجاد شد.

مساحت اين استان ۱۵۱٬۱۹۳ كيلومتر مربع است كه از اين نظر سومين استان ايران است. بر اساس سرشماري سال ۱۳۹5، جمعيت آن برابر با ۷68٬898 نفر مي‌باشد و از اين نظر ۲۸اُمين استان كشور است.

پيشينه :

نقشه ايران در عصر خلفاي عباسي، برگرفته از كتاب جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي. در ايالت قهستان، شهرهاي تون (فردوس)، قائن و طبس مشخص شده‌اند.

خراسان جنوبي شامل محدوده‌اي از خراسان بزرگ است كه در سده‌هاي پيش قهستانناميده مي‌شده‌است. شهرهاي مهم ايالت قهستان، تون(فردوسامروزي) و قائنبوده‌اند . ماركوپولونيز در سفرنامه خود، از اين منطقه با نام تونوكاين (تون و قاين) ياد كرده‌است.

در سده‌هاي اخير و به ويژه از دوران قاجار، دو شهر فردوس و قائنبه دليل حوادث طبيعي مختلف به تدريج موقعيت جمعيتي خود را از دست داده و بيرجندمركزيت و اهميت بيشتري يافت.

تشكيل استان خراسان جنوبي به مركزيت بيرجند از سال ۱۳۴۲ مطرح بوده است و در سال ۱۳۸۳ و پس از سال‌ها كشمكش سياسي اين استان تأسيس شد. مركز اين استان جديد شهر بيرجند تعيين گرديد. در زمان تأسيس اين استان شامل سه شهرستان بيرجند، نهبندان و سربيشه بود.

در سال ۱۳۸۳ و پس از تقسيم خراسان مباحثي در مورد الحاق قاين به خراسان جنوبي مطرح گرديد و در نهايت در اواخر همان سال ۸۳ شهرستان قاين به استان خراسان جنوبي الحاق گرديد.

در مرحله اول تقسيم خراسان و شكل گيري استان خراسان جنوبي، تنها بخش سرايان شهرستان فردوس با پذيرش اين امر كه با پيوستن به خراسان جنوبي از بخش به شهرستان ارتقاء مي‌يابد حاضر به جدايي از فردوس و خراسان رضوي شد و مدتي را به عنوان يكي از بخش‌هاي شهرستان بيرجند در خراسان جنوبي به سر برد تا اينكه در سال ۱۳۸۴ اولين ارتقاء در خراسان جنوبي با ارتقاي بخش سرايان به شهرستان صورت گرفت. در همين سال با ارتقاي بخش درميان به مركزيت شهر اسديه (اسدآبادسابق) دومين شهرستان جديد استان خراسان جنوبي به وجود آمد.

ادامه تلاش‌ها براي الحاق فردوس در سال ۱۳۸۶ به نتيجه رسيد و اين شهرستان هم ، به خراسان جنوبي ملحق شد.

در سال ۱۳۸۷ بخش بشرويه شهرستان فردوس هم در جواب قبول الحاق به خراسان جنوبي توانست ارتقاء پيدا كند و هشتمين شهرستان استان تأسيس شد.

در سال ۱۳۹۱ و در روزهاي پاياني اين سال طبس به خراسان جنوبي پيوست. همچنين فرمانداري اين شهر نيز به فرمانداري ويژه و معاونت استانداري ارتقاء يافت.

در ارديبهشت ۱۳۹۱ نهمين و دهمين شهرستان‌ها تأسيس گشتند. بخش زير كوه قاين همراه با بخش زهان قاين و تبديل دهستان شاسكوه اين شهرستان به بخش با سه بخش به شهرستان زير كوه ارتقاء يافت و حاجي‌آباد زيركوه پس از حاجي‌آباد هرمزگان و حاجي‌آباد فارس (زرين دشت) سومين حاجي‌آباد كشور شد كه به خود فرماندار مي‌بيند. بخش خوسف بيرجند هم پس از تبديل دهستان جلگه ماژان به بخش به شهرستان ارتقاء يافت و و با دو بخش مركزي و جلگه ماژان به جمع شهرستان‌هاي كشور پيوست.

موقعيت جغرافيايي :

اين استان از شمال با استان خراسان رضوي، از غرب با استان‌هاي يزد، اصفهان و سمنان، از شرق با كشور افغانستان و از جنوب با استان‌هاي سيستان و بلوچستانو كرمان هم‌مرز است.

تقسيمات كشوري :

استان خراسان جنوبي، داراي ۱۱ شهرستان، ۲۵ بخش، ۶۱ دهستان و ۲۸ شهر است.

شهرستان‌ها :

شهرستان‌هاي اين استان عبارت‌اند از:

 

استان خراسان جنوبي، در مسير محورهاي ارتباطي استان‌هاي جنوبي ايران با مشهدقرار دارد. محور اصلي ارتباطي استان‌هاي يزد، اصفهان، فارسو بوشهربه مشهد، از طبسو فردوسمي‌گذرد (جاده ۶۸تا ديهوك و سپس ادامه مسير به سمت مشهد از طريق جاده )همچنين محور اصلي ارتباطي استان‌هاي كرمانو هرمزگان، از ديهوكو فردوسمي‌گذرد. محور ارتباطي استان سيستان و بلوچستانبه مشهد نيز از شهرهاي نهبندان، سربيشه، بيرجندو قائنعبور مي‌كند. يكي از قديمي‌ترين جاذبه‌هاي گردشگري ثبت شده در استان خراسان جنوبي سنگ نگاره كال جنگال در ۵ كيلومتري جنوب شهر خوسف و متعلق به دوره اشكاني است كه در بررسي‌هاي جديد ۱۴ سنگ نگاره در نزديكي آن شناسايي شده است. ديگر جاذبه‌هاي گردشگري استان عبارت اند از:

 كشاورزي :

استان خراسان جنوبي رتبهٔ اول توليد محصولات باغي زرشكو عنابو رتبه دوم توليد زعفرانو پنبهرا در سطح ايران داراست. همچنين اين استان، ششمين توليدكنندهٔاناردر بين استان‌هاي ايران است و شهرستان فردوس پس از شهرستان‌هاي ساوهو ني‌ريز، سومين توليدكنندهٔ انار در ايران است. پسته، بادام، سيب، گلابي، به، گيلاس، آلبالو، زردآلو، هلو، خرما، توت، شاتوت، گردو، انجيرو سنجداز ديگر محصولات باغي اين استان است.

در بخش محصولات زراعي، اين استان در توليد چغندرقند، رتبه هشتم كشور را داشته و همچنين گندم، جو، پنبه، حبوبات، محصولات جاليزي و گياهان علوفه‌اي در اين استان كشت مي‌شوند.

در بخش دامپروري، پرورش مرغ گوشتي و تخم‌گذار، گاو شيري و گوشتي، گوسفند، بز و شتر به صورت سنتي و صنعتي انجام مي‌پذيرد.

اقليم :

ميانگين بارندگي سالانه استان خراسان جنوبي، ۱۳۴ ميليمتر و ميانگين دماي سالانه، ۱۷٫۵ درجه سلسيوس است. ۹۵ درصد وسعت اين استان را عرصه‌هاي طبيعي در بر مي‌گيرد كه از اين ميزان، ۲۲٫۷ درصد بياباني، ۶۳٫۳ درصد مراتع بياباني، ۷٫۲ درصد مراتع خوب و متوسط و ۶٫۸ درصد جنگلي است. ۸۸۰٬۳۳۴ هكتار از مساحت اين استان، جزء كانون‌هاي بحراني فرسايش بادي است كه شهرستان قايناتبا ۲۴۲٬۴۷۲ هكتار مساحت كانون‌هاي بحراني، داراي بيشترين سطح و شهرستان سرايانبا ۲۷٬۷۸۷ هكتار، داراي كمترين سطح كانون بحران فرسايش بادي است.

پس از الحاق شهرستان طبسبه اين استان، با توجه به وسعت زياد بيابان‌هاي طبس، خراسان جنوبي از ششمين استان بياباني ايران، به دومين استان بياباني تبديل شد.

مردم :

نظرسنجي سال ۱۳۸۹

طي پژوهشي كه شركت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شوراي فرهنگ عموميدر سال ۸۹ انجام داد و براساس يك بررسي ميداني و يك جامعه آماري از ميان ساكنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستاي سراسر كشور، درصد اقوامي كه در اين نظر سنجي نمونه گيري شد در استان خراسان جنوبي به قرار زير بود: ۹۹٫۳ فارس (۱۰۰٪مرد، ۹۸٫۵٪ زن)، ۰٫۷ بلوچ (۱٫۵٪ زن) بودند.

صنعت :

كارخانه‌ها و كارگاه‌هاي توليد ماشين‌آلات و تجهيزات، وسايل نقليهٔ موتوري، محصولات فلزي، تجهيزات حمل و نقل، اكسيد منيزيم، محصولات لاستيكي و پلاستيك، ماشين‌آلات و دستگاههاي برقي، محصولات كاني غيرفلزي، كاغذ و محصولات كاغذي، ابزار پزشكي و اپتيكي، ساعت، راديو و تلويزيون، فلزات اساسي، چوب و محصولات چوبي، منسوجات، مبلمان و صنايع غذايي و آشاميدني در سطح استان و نيز در ۵ شهرك صنعتيدر بيرجند، فردوس، قاين، نهبندانو سربيشهمشغول فعاليت مي‌باشند. همچنين به تازگي خبر از افتتاح كارخانه شمش منيزيم در شهرستان فردوس به گوش مي‌رسد.

قالي‌بافي، سفالگري، رنگرزي، آهنگري، مسگري، حصيربافي، سبدبافي، نمدمالي، زيلوبافي، پارچه بافي، نوغانداري، ريسندگي، گليم بافي، جاجيم بافي، زرگري، دباغيو سوزن‌دوزي، از جمله صنايع دستي استان خراسان جنوبي هستند.

معدن :

اين استان داراي پتانسيل بالايي در بخش معادن مي‌باشد به طوري كه داراي تنها ذخاير منيزيتايران(شهرستان بيرجندو شهرستان سربيشه(،بزرگ‌ترين ذخيره و تنها معدن آزبستايران (معدن حاجات نهبندان)بوده و ذخاير و معادن مهم بنتونيت(شهرستان سرايان، سه قلعه) ، گرانيت)بيرجندو سربيشه(، گل سفيد)بيرجند)، بازالت(شهرستان سربيشه)در خراسان جنوبي مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد. يكي ديگر از مهمترين معادن اين استان، معدن مسقلعه زري واقع در جنوب غرب اين استان(خوسف)است كه به علت عيار طلاي بالاي آن در سطح جهان شناخته شده است^.

معادن ولاستونيت، كائولن، تراورتن، فلدسپات، بوكسيت، مارن، گچ، آهك، دولوميت، مرمريت، خاك صنعتي، سنگ لاشهو توفاز ديگر معادني هستند كه در اين استان در حال بهره‌برداري هستند.