قابلیت های محیط زیست شهرستان طبس
اداره حفاظت محیط زیست شهرستان طبس به منظور حفظ ذخيره گاه هاي زيستي ژنتيكي و حمايت از گونه هاي گياهي و جانوري و ژن هاي بومي منطقه و براي انجام امور تحقيقاتي و بهره وري معقول و حفظ نسل گونه هاي مختلف و جلوگيري از تعرض انسان ها مناطقي را با توجه به شرايط خاص منطقه منجمله وجود گونه هاي نادر و با ارزش و كمياب گياهي و جانوري تحت پوشش قرارداده و از آنها حفاظت و حراست مي نمايد.
مناطق مذکور به همراه سایر قابلیت های زیست محیطی به شرح ذیل تقدیم می گردد.
پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس
منطقه نايبندان طبس بر اساس آگهي رسمي مصوبه شماره 200 شورایعالي حفاظت محيط زيست مورخ 25/7/80 به عنوان پناهگاه حيات وحش معرفي گرديد. اين منطقه با مساحت 1516993 هکتار بين طول‌هاي جغرافيائي 55 درجه و 36 دقيقه تا 57 درجه و 33 دقيقه طول شرقي و عرض‌هاي‌جغرافيايي 31 درجه و 50 دقيقه تا 33 درجه و 15 دقيقه عرض شمالي قرار گرفته است و دامنه ارتفاعي آن نيز بين 568 تا 2965 متر از سطح دريا متفاوت ميباشد.
مهم ترین گونه های گیاهی منطقه عبارتند از درمنه، بادام كوهي، كروج، قیچ، رمس، تاغ، گز، اشنان، خرما، ني، پرند، کلاه میرحسن دم عقربی، پیاز گل ریز، گون، اسکنبیل کرمانی، اسکنبیل ایرانی، اسکنبیل طبسی، آنقوزه، کرقیج بیابانی، شن جاز، سگ دندان، شوره ابرقویی، شوره یزدی، خارخسک، آویشن شیرازی.
گونههای مهم جانوری این پناهگاه عبارتند از یوزپلنگ، جبیر، قوچ و میش، کل و بز، کفتار، شاه روباه، کاراکال، هوبره، زاغ بور، کبک، تیهو، کرکس، عقاب، سنقر خاکستری، افعی شاخدار، مار جعفری، تیرمار و بزمچه. تا حدود ۳۰سال قبل در منطقه “رباط گور” پناهگاه حیات وحش نایبندان، گورخر ایرانی زیست میکرده که هم اکنون نسل آن در این منطقه منقرض شده است. جنگال، نام یوزپلنگی است که با حدود ۱۲ سال سن، بعنوان پیرترین یوزپلنگ جهان شناخته شده است و در این منطقه زندگیکرده است. لاشه جنگال سال 1390 در نزدیکی پاسگاه علی آباد در پناهگاه حیات وحش نایبندان کشف شد که به دلیل سن زیاد و احتمالا ناتوانی در شکار تلف شده است.
پناهگاه حیات وحش نایبندان در ابتدا با هدف حمایت از گونه های جانوری کمیاب مناطق خشك و بياباني مانند جبیر و یوزپلنگ از اول آذرماه سال 1374 تا اول آذرماه سال 1379 به مدت پنج سال به عنوان منطقه شکار ممنوع انتخاب شد. با تلاش ماموران محیط زیست و احیای حیات وحش منطقه و در راستاي اهداف و برنامه هاي پروژه حفاظت از يوزپلنگ و زيستبوم هاي آن در سال 1380 با مساحتی بالغ بر یک میلیون 422 هزار و 542 هکتار از این عرصه به پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس ارتقا یافت. بدين ترتيب عنوان بزرگترین منطقه تحت حفاظت ايران، برازنده اين پناهگاه شد. فاصله پناهگاه با مرکز استان حدود 200 کیلومتر و تا شهر طبس حدود 40 کیلومتر است. مسیرهای دسترسی به آن شامل جاده اصلی یزد - طبس و نیز جاده اصلی طبس – راور(كرمان) است که هر دو جاده به عنوان بخشی از مرز منطقه نیز محسوب می شوند.
مرتفع ترين نقطه پناهگاه، قله نايبندان با ارتفاع 3009 متر و گودترين نقطه آن در جنوب همين كوه در كنار جاده آسفالته ديهوك -كرمان به نام ديگ رستم با ارتفاع 690 متر از سطح دريا قرار دارد كه داراي چشمه هاي آب گرم گوگردي است. برفگيرترين بخش پناهگاه ارتفاعات همين كوهستان نايبندان است. بخش عمده پناهگاه حيات وحش نايبندان را منطقه دشتي فرا گرفته است كه در نزديكي مناطق كوهستاني چهره استپي به خود مي گيرند و با فاصله گرفتن از نقاط كوهستاني چهره بياباني و بعضاً كويري پيدا مي كنندعلاوه بر اين، تپه ماهورها با اشکال پيچيده نيز شكل ديگري از زيستگاههاي پناهگاه حيات وحش نايبندان است.
گونه های مهم جانوری این پناهگاه عبارتند از: یوز پلنگ، جبیر، قوچ و میش، کل و بز، کفتار، شاه روباه، کاراکال، هوبره، زاغ بور، کبک، تیهو، کرکس، عقاب، سنقر خاکستری، افعی شاخدار، مار جعفری، تیر مار و بزمجه. تا حدود ۳۰سال قبل در منطقه “رباط گور” پناهگاه حیات وحش نایبندان گورخر ایرانی زیست می کرده که هم اکنون نسل آن در این منطقه منقرض شده است. جنگال نام یوزپلنگی است که با حدود ۱۲ سال سن، بعنوان پیرترین یوزپلنگ جهان شناخته شده است و در این منطقه زندگی میکرده. لاشه جنگال سال 1390 در نزدیکی پاسگاه علی آباد در پناهگاه حیات وحش نایبندان کشف شد که به دلیل سن زیاد و احتمالا ناتوانی در شکار تلف شده بود. وجود چنین گونههایی پتانسیل بسیار خوبی برای جذب اکوتوریسمها برای مشاهده و عکاسی از حیات وحش است.
جنگل عراقی نخلستانی است به طول 10 کیلومتر که در این نخلستان دو چشمه با آب های جوش و سرد در کنار هم قرار گرفته اند. این جنگل در فاصله 3 کیلومتری دیگ رستم واقع شده و از مکان های دیدنی داخل پناهگاه می باشند. نخلستان طبيعي بر روي گسل نايبند با پوشش گياهي از خرما، ني و گز، مناظر طبيعي بديعي در كوير ايجاد نموده است. ضمن اينكه وجود دو چشمه آبگرم و آبسرد در كنار هم جاذبه طبيعي بي نظيري است.
زیبایی منظر نخلستان که استقامت و پایداری این گونه و معنویت و خلوص بیابان را یادآوری میکند، و همچنین گونههای پرندهی این محدوده، از جاذبههایی است که برای بازدیدکنندگان به خصوص علاقهمندان به عکاسی، میتواند سوژهی طبیعی باشد. از پتانسیلهای این محدوده، جنبهی اقتصادی آن است. محصولات غذایی مانند خرما، شیرهی خرما، پنیرخرما، قند خرما، عسل خرما، سرکهی خرما، عرق تارونه (از شکوفههای نخل) و انواع شیرینیهای تهیه شده از خرما، باعث افزایش اهمیت اقتصادی این محدوده میشود.
دریا به آبگیری گفته می شود که هرچند کوچک است ولی در زمستان و بهار بادهای کویری بر روی آبهای ذخیره شده در آن موج انداخته و در کویر شباهت امواج دریا و موج‌های ماسه های بادی را برای مقایسه در کنار هم به رهگذر نشان می دهد. این آبگیر که شتردارها کپری در کنار آن از قدیم برپا کرده اند در سال هایی که بارندگی خوب باشد تا تابستان آب داشته و انواع پرندگان کنار آبزی مانند کبوتر دریايی و چنگر و مرغابی های دیگر را پذیرایی می کند.(نجفي،1381) زیبایی منظر به همراه وجود گونههای پرنده در این بخش از پناهگاه، پتانسیل خوبی در مبحث گردشگری است.
بررسي پتانسيلهاي گردشگري و تفرجگاهي موجود در منطقه مورد مطالعه
اغلب در حاشیه دق هاي منطقه، تپه های ماسه بادی با بلندي قابل توجه وجود دارد که جلوه بسیار زیبایی را پدید آورده که طول این تپه ماسه بادی‌ها به 20 تا 50 کیلومتر می رسد و دارای یال بسیار زیبا و دیدنی هستند. کارشناسان خارجی که از منطقه بازدید داشته اند، این تپه ها را به تپه های ماسه بادی در صحراهای کالاهاری تشبیه کرده اند.
نقطهی قوت اصلی این محدوده، تپههای ماسهای با اشکال منحصر به فرد آن است. این تپهها دارای جنبههای متعدد اکوتوریسمی هستند. از جمله جنبهی زیبایی منظر ناشی از بکر و دست نخورده بودن این محیط، که این پتانسیل برای قشر هنرمند و عکاس جامعه بستر مناسبی جهت هنرنمایی است.
از دیگر نقاط قوت این محدوده میتوان به جنبهی آموزشی آن اشاره نمود. برای قشر دانشجوی جامعه، به ویژه دانشجویان رشتههای مرتبط با بیابان، که نیازمند درک از نزدیک رخسارههای بیابان هستند، این محدوده بسیار مفید خواهد بود چرا که وجود انواع تپههای ماسهای در کنار هم، آموزش ساده و مؤثر را برای اساتید فراهم میسازد. این مبحث تنها مختص قشر علمی کشور نیست بلکه هر طبیعتدوستی، علاقهمند به شناخت علمی محیط اطراف خود است.
قابلیت انجام انواع تفریحات از جمله پیادهروی در ماسه، مسابقات شترسواری، انواع ورزشهای ماسهای مانند فوتبال و والیبال ساحلی و سایر تفریحات مرتبط با ماسه، از دیگر نقاط قوت این بخش از منطقه در زمینهی گردشگری طبیعی است. غروب خورشید در پهنهی وسیع ماسهها از دیگر جاذبههای این محدوده است که علاوه بر نوازش چشمان هر بازدیدکنندهای، سایهروشنهای طبیعی حاصل از شعاع نور خورشید بر امواج دریای ماسه، میتواند برای عکاسان سوژهای طبیعی باشد.
دق ها
دق ها تالاب هاي موقت و آبگیرهای بیابانی هستند که از چند جهت آب به سمت آنها جاری شده و پس از مدتي در همان جا تبخیر شده و نمک آن باقی می ماند. بدين تريتيب در حاشیه دق به صورت کویر و به حالت پفکی پدید می آید، ولی وسط دق مانند کف سینی صاف است. زمین دق ها عاری از هرگونه گیاه است و این پهنای یکدست سفید و مسطح علاوه بر جنبه زیبایی منظر، در تسکین آلام روحی موثر است.
کوه قلعه کاه
کوه قلعه کاه در شمال پناهگاه محدوده مرز شند کربلایی محمد واقع شده است. وجه تسمیه این کوه به این صورت است که چون از پایین شبیه به قلعه می ماند و از هر جایی نمی توان بالا و پایین رفت و مسیر مشخصی دارد و از قدیمی ها نیز اینطور نقل می کنند که اگر از بالا کاه بریزی بدلیل پرتگاه‌های بلندی که دارد در هیچ جا توقف نمی کند، به قلعه کاه معروف شده است و حقیقتاً نیز همینطور می باشد. وجود چنین عارضهی طبیعی پتانسیل بسیار خوبی برای وزرش صخرهنوردی است. در دل این کوه چشمهی آب شیرینی قرار دارد که یکی از جاذبه های طبیعی بسیار دیدنی در داخل پناهگاه است. ضمن اينكه جمعيتهايي از حيات وحش از جمله كل و بز در اين كوه زيست مي كنند كه در نزديكي چشمه امكان مشاهده آنها وجود دارد.
کله قندی دشت قلعه کاه
تپه زیبایی است در دشت قلعه کاه و در فاصله 10 کیلومتری چشمه قلعه کاه واقع شده است. این تپه شبیه کله قندی مي ماند و به همين خاطر به كله قندي دشت قلعه کاه معروف شده است. از آنجا که در این دشت تا شعاع 2- 3 کیلومتری تپه ای قرار ندارد، کله قندی جلب توجه می کند که خود میتواند از جاذبههای طبیعی برای بازدیدکنندگان باشد.
دیگ رستم دارای چشمه های آب گرم معدنی با ترکیب گوگرد و غیره می باشد. آب چشمه ها با جاری شدن بر سطح زمین بستر بسیار زیبا و رنگيني را بوجود آوردهاند. آب آنها دارای خاصیت معدنی بوده و چون چشمه اصلی آن همانند دیگ می‌ماند و آب در آن می جوشد به آن دیگ گفته اند. با توجه به اينكه در كنار مسير جاده اصلي كرمان-مشهد واقع شده است، اين مكان ميتواند بصورت يك سايت پر رونق آبگرم درماني توسعه يابد.
كوهستان نايبندان در بخش شرقي منطقه، ضمن اينكه منابع گردشگري كوهپيمايي را فراهم نموده است. مرتفع‌ترین قله آن 3009 متر ارتفاع دارد که پتانسیل خوبی برای فعالیت کوهنوردی و کوهپیمایی دارد. البته با توجه به نماي دشت لوت در بخشهاي شرقي و جنوبي اين كوهستان كه ارتفاعي كمتر از 700متر دارند، ارتفاع قله آن به نسبت بلند و دسترسي دشواري دارد. در دامنه شمالی اين كوهستان، روستای علی آباد با ارتفاع 1480 متر از سطح دریا، درختان سردسیری را در خود می پروراند در حالیکه در دامنه‌های جنوبی همین کوه در روستاهای زردگاه و نای بند نخل ها برافراشته ترین درختانند و درختانی مانند پرتغال، نارنج، لیمو، نارنگی و سایر مرکبات را در سایه های خود حفظ می کنند. نای بندان و زردگاه را که در شیب کوه ساخته شده اند، ماسوله کویر نامیده اند. ساختمان ها که بیشتر از خشت و گل و اکثراً دو طبقه بنا گردیده با توجه به شیب زمین چند طبقه به نظر می رسند. كوچه هاي تودرتو و بعضا مسقف و همپوشاني حياط ساختمانهاي بالايي با سقف ساختمانهاي پايين آن معماري جالبي را شكل داده كه فقط در برخي روستاهاي غرب (كردستان) و شمال(ماسوله گيلان) نمونههاي آن يافت ميشود.
در غرب پناهگاه حیات وحش نای بندان برجی سنگی بر روی تپه ای در دهانه رودخانه گلوبیشه واقع است که عبور و مرور مسیرهای مناطق ورودی به استان از این گذرگاه را تحت دیده‌بانی قرار می‌داده در داخل دهانه بیشه زاری است که نی بیشه های آن بسیار بلند است و به چند متر می رسد. آب نیمه شوری در داخل بیشه وجود دارد که جانوران منطقه از آن استفاده می کنند.
مك(با ضم ميم) به معناي مغ يا درخت خرما مي باشد. ساختن قلعه اي بر فراز تپه اي در كنار چشمه آب شور كه نخلي در كنار آن وجود داشته، اين قلعه را با نام قلعه مك شور معروف نموده است. برج چهارگوشه زیبایی که براساس اصول معماری قدیم و با مصالح سنگ و ساروج و محكم طوري ساخته شده كه سقف آن از قاعده كوچكتر است و به عبارتي از پایین به بالا جمع شده است. این برج دارای سه طبقه همکف، اول و دوم می‌باشد. قدمت آن را مردم منطقه نمی‌دانند و کسی در این مورد دقیقاً بررسی ننموده است. این برج به دلیل داشتن امنیت در برابر حمله دشمنان امکانات حفاظتی خوبی را دارا می باشد از جمله سنگ آسیاب غلتان در جلو درب ورودی، محل ریختن آب جوش و یا روغن داغ و یا هر مایع خطرناک دیگر بر روی مهاجمین. نورگیرهایی که در ساختمان گذاشته شده طوری طراحی گردیده که نور را شکسته و به وسط اطاق‌ها منتقل می کند، ولی گلوله نمی تواند از این نورگیرها وارد شود. در هر اتاق آن امکانات دیگر از جمله شومینه وجود دارد. معماری زیبا و منحصر به فرد برج به بازديدكننده با زبان بي زباني می گوید که ایرانیان حتی در بیابان‌های حاشیه کویر و در نقاط دوردست در معماری خود سلیقه و علاقه و ابتکار به خرج می‌داده‌اند.
برج سرکویر
سرکویر کلاته روستای کوچکی است که قبلاً دارای یک یا دو خانوار جمعیت بوده و اکنون خالی از سکنه است. این روستای کوچک در 500 متری شمال روستای علی آباد قرار دارد. در کنار این کلاته بر روی بلندی، برجی از سنگ و ساروج ساخته شده که هم دوره قلعه مک شور است، این برج کاملاً بر اطراف خود مسلط و دشت سرکویر و قلعه مک شور را به وضوح در چشم انداز خود دارد. ظاهراً ساکنین قلعه مک شور و برج سركوير (چه نظامی و چه غیر نظامی ) با هم ارتباط و هماهنگی کامل داشته اند.
پیر تلخاب
در 23 کیلومتری غرب علی آباد سنگی وجود دارد که اهالی نای بندان در موردش اعتقادات مذهبی داشته و به آن پیر تلخاب می گویند. کلمه تلخاب به خاطر وجود چشمه آبی است که در نزدیکی پیر قرار گرفته و آب آن کمی تلخ است. از چند سال قبل خانواده معتقد یکی از معدنکاران نذر نموده که روی پیر ساختمانی بسازد و چون حاجتشان از طرف خداوند برآورده شد، بنایی از آجر و آهن که دارای دو اطاق با درب و پنجره های آهنی و آلومینیومی می باشد، احداث گردید و اکنون در بیابان پناهگاهی شده برای افرادی که با کویر سروکار دارند و بازديدكنندگان کویری در تابستان و زمستان از امکاناتی چون فرش، پتو، انواع ظروف، گاز، سماور که مردم به آنجا برده اند استفاده می کنند.
کاروانسرای حوض قربان (خان)
از نامش پیداست که نخست فردی به نام قربان حوضی ساخته و بعد از آن کاروانسرایی بنا گردیده که البته علت ساخت و سازهای بیابانی قدیم به جهت تأمین آب بوده است. این بنا که آنرا کاروانسرای حوض خان نیز می‌نامند ارزش بسزایی در مسیر نای بندان راور برای کاروانیان داشته است. این کاروانسرا نیز دارای معماری زیبا و جالبی است و دارای امکانات حفاظتی خوبی می باشد.
رباط چهل پایه
این رباط در مرز طبس- کرمان، در بین راه قدیم راور- مشهد می باشد. از دربند راور به سمت نايبند در مسير كاروان ها، رباطي با نام رباط چهل پايه ساخته شده است. اين نام از ستون هاي سنگي راهنما در مسير گرفته شده كه تعداد قابل توجهي هستند و شايد در ابتدا تعداد اين ستون ها 40 مورد بوده است. در حال حاضر تعدادي از اين ستون هاي سنگي هنوز سالم و پا برجا هستند. این رباط در رودخانه‌ای با دیواره های بسیار بلند جهت کنترل مسیر ساخته شده بطوری که کاروانیان مجبور بودند از این راه تردد کنند، اصطلاحاً در یک گلوگاه واقع شده است. رباط بزرگی است با معماری زیبای قدیمی که هنوز سالم باقی مانده است. فاصله كاروانسراي رباط چهل پايه و كاروانسراي حوض قربان حدود 30 كيلومتر است. كاروان ها از منزلي به منزل ديگر در اين مسير حركت مي كردند و اين كاروانسراها مامني براي اطراق و استراحت و تجديدقوا بوده است. هر دوي اين كاروانسراها هنوز سالم هستند و با اندك تعميراتي مي توانند باز هم سال ها پذيراي كاروان هاي گردشگران كويري باشند.